Bloed, zweet en tranen rond de grote Reformatie

De groei van Gods wereldwijde familie heeft door de tijden heen vele ups en downs gekend. Tijden van droogte en van bloei. Een aantal voorbeelden vanuit de Bijbel: de opbloei onder koning David (1000 voor Chr.), de afval in de tijd van Elia (850 voor Chr.), de bekering van Ninevé (rond 750 voor Chr.), en de vliegende start van de vroege kerk (vanaf 31 AD). De reformatie van de 16e eeuw heeft voor de grootste herleving en koerswijziging van de afgelopen 500 jaar gezorgd. In het hart van de donkere middeleeuwen begon het licht van Gods belofte opnieuw te schijnen. Is het denkbaar dat er in onze tijd nog een keer zo'n geweldige opleving komt? Neem een duik in deze zinderende en belangrijke geschiedenis die in vele opzichten nog doorwerkt in onze 21e eeuw.

Tegen de supermacht in

Er zijn aantal onderstromen geweest van christenen die inzagen dat de vervormde versie van de officiële staatskerk niets meer te maken had met de Bijbel, Jezus en het evangelie. Maar in de 16e eeuw kwam een vernieuwingsbeweging op gang van ongekende omvang. In deze tegel krijg je daar een paar highlights van.

De Koning wordt een dienstknecht

De reformatoren - de mensen die deze vernieuwing, onder leiding van de heilige Geest, op gang brachten - verlegden de nadruk van eigen macht en eer naar het besef van wat God voor ons heeft gedaan. Daarin volgden zij de evangelisten. Alle vier de evangelisten (Mattheüs, Markus, Lukas, Johannes) besteden minstens de helft van hun boek aan de Pesach-week, de week van Jezus’ lijden, dood en opstanding (zie ook de video onder 70 weken: Jezus geeft Zijn leven voor het nieuwe verbond). God voerde Zijn raadsbesluit uit. Om de basis te leggen voor Zijn fantastische verbond van liefde moest Hij Zelf de kosten van menselijke zonde en schuld dragen. Alleen dan zou het mogelijk worden om voor altijd in Zijn heilige aanwezigheid te leven. Niet wij, maar Hij heeft onze toekomst zeker gesteld.

De apostel Johannes schrijft in hoofdstuk 13 over de aanloop naar deze Pesach-week. Jezus laat met een symbolische handeling zien wat Hij gaat doen.

“Toen dan de maaltijd plaatsvond, en de duivel Judas Iskariot, de zoon van Simon, al in het hart gegeven had Hem te verraden, stond Jezus, Die wist dat de Vader Hem alle dingen in handen gegeven had en dat Hij van God uitgegaan was en tot God heenging, op van de maaltijd, legde Zijn kleren af, nam een linnen doek en deed die om Zijn middel. Daarna goot Hij water in de waskom en begon de voeten van de discipelen te wassen en af te drogen met de linnen doek die Hij om Zijn middel had” (Johannes 13 : 2-5).

God de Vader had alle dingen in handen van de Zoon gelegd. Letterlijk alles hing nu af van Hem. De beloften, de profetie, de toekomst van jou en mij en van alle volken. Ja, het ging om niks minder dan de zin van onze wereldgeschiedenis. Het was alsof heel de schepping de adem inhield. Zou de Zoon van God trouw blijven, door alles heen, om het eeuwig raadsbesluit uit te voeren? Zou de Messias, ondanks dat hij op elk moment de macht had om dit ogenschijnlijke drama te stoppen, de beker volledig leegdrinken en als volmaakt offer de zonde van de wereld op Zich nemen? Daarvoor moest Hij Zichzelf weggeven. De diepste weg van lijden gaan.

En Hij deed het. Hij vocht niet terug, maar zweeg in Zijn liefde. Zo werd Jezus van Nazareth het Lam dat de zonde van de wereld wegneemt. Hij was het zaad van Eva, die de kop van de slang vermorzelt. Hij was de grote nakomeling van David, die een eeuwige gerechtigheid tot stand zou brengen. De Koning ging op Zijn knieën en diende Zijn eigen volk als een knecht. Zo heeft Hij voor eens en altijd de twijfel over Gods goede intenties, die de ingang vormde voor de leugen ontkracht. Hij is tot het uiterste gegaan voor ons. Zo legde Hij eigenhandig het fundament onder het eeuwige, volmaakte en vrijwillige verbond van liefde. Dit inzicht, dat ons leven en onze toekomst niet aan onszelf, maar aan God te danken is, werd de motor van de reformatie-beweging.

De reformatie in historisch perspectief

Het Vaticaan zat in de 16e eeuw op het voorlopige hoogtepunt van hun macht. Het pauselijk college had het in de loop der tijden voor elkaar weten te krijgen om mensen volledig afhankelijk te maken van hun instituut. Mensen werd angst aangejaagd met schrikbeelden van een eeuwige hel en het vagevuur. Censuur werd toegepast op wie onwenselijke ideeën uitdroeg. De Bijbellezing en de mis werden in het Latijn gedaan, volkomen ontoegankelijk voor de massa. Wie de sacramenten niet onderhield en het geld voor de aflaten niet betaalde was verloren. De beïnvloeding van de mening van de massa vormde het dubieuze fundament van dit machtsbolwerk. Rome was een goddeloos instituut dat uitzonderlijk rijk werd over de hoofden van gewone mensen heen. Alles draaide om macht. Op het toppunt van die macht kwamen de volgelingen van Jezus in verzet. Zo mocht het niet langer gaan. Maar wat aanvankelijk begon als een poging tot een institutionele vernieuwing, werd noodgedwongen een splitsing. Een spannende tijd brak aan.

Historisch gezien wordt 1517 aangewezen als het startschot. Luther, een roomse monnik die tot inkeer was gekomen, spijkerde moedig zijn 95 stellingen op een kerkdeur in Wittenberg. Hij werd nog datzelfde jaar in de ban gedaan. Op verschillende momenten verdedigde hij zijn nieuwe positie. Dat leverde het teleurstellende inzicht op dat er geen enkele ruimte voor geestelijke vernieuwing was in Rome. Een tijd van vluchten en onderduiken brak aan. Luther heeft in die tijd volop ingezet op de vertaling van de Bijbel in de Duitse taal. In 1534 was hij daar klaar mee. Nog vele mensen, bekend en minder bekend, zouden zijn spoor volgen. Vele mensen, meestal onbekend, hadden in eerdere eeuwen al de weg bereid. De ogen van miljoenen, vele miljoenen mensen gingen open. De grootste geestelijke opleving van de afgelopen vijfhonderd jaar werd een feit.

Waren de reformatoren volmaakt? Nee. Dat hadden ze zelf natuurlijk ook wel door. Niet voor niks benadrukten ze zelf de noodzaak van genade en vergeving. Maar met de hulp van de Geest raakten ze het hart van de zaak. En ze hadden het lef om dit, in deze spannende tijden, op tafel te leggen. Wat waren hun belangrijkste motieven?

Sola: het kloppende hart van de reformatoren

De reformatie gaf een luid en duidelijk ‘nee’ af tegen de zittende religieuze machthebbers. Dit werd gevat in een aantal kenmerkende sola-motto’s:

Sola scriptura

Religieuze ideeën horen getoetst te worden aan de Bijbel. Het mag niet zo zijn dat er één instituut is dat claimt de waarheid te hebben, zonder dat het mensen de gelegenheid geeft om hier zelfstandig over na te denken. Gods verbond van liefde is immers vrijwillig, niet opgelegd.  Elk mens moet daarom in staat zijn zelf de Bijbel te kunnen lezen en te onderzoeken.

Sola gratia

We leven op basis van Gods genade, niet omdat we het zelf zo goed doen.

Sola Fide

Je hoort bij God, niet door je eigen goede werken, omdat je de sacramenten volgt of geld betaalt, maar omdat je jezelf met heel je hebben en houden toevertrouwt aan Jezus. Dat heet geloven.  

Solus Christus

Niet allerlei heiligen, Maria of bisschoppen, maar Jezus staat centraal. Ook op dit punt is er helaas niks veranderd. De huidige paus heeft recent nog, voor het oog van iedereen, het lot van de wereld in handen gelegd van het ‘zuivere hart van Maria’. Dat is heiligschennis. Niemand anders dan Jezus heeft deze wereld in Zijn hand.

Soli deo gloria

Het draait in ons leven, als het goed is, niet om het opbouwen van een aantrekkelijk imago. Wie van God houdt wil Hem de eer en bewondering geven voor wat Hij heeft gedaan. In een verbond van liefde acht de een de ander uitnemender dan zichzelf. Dus geef God de complimenten en lof die Hem alleen toekomt.

De vijf sola’s vormden niet alleen een afzet tegen verkeerde ideeën en praktijken. Het was vooral ook een volmondig ‘ja’ richting Jezus, de eeuwige Zoon van God. Hij heeft Zich het lot van mensen aangetrokken. Alles lag in Zijn hand, en Hij heeft het waargemaakt. Dit evangelie is allereerst goed nieuws, voor iedereen, jong en oud, rijk en arm, theoloog of leek, man of vrouw, jood of heiden. De lijftekst van reformator Luther werd daarom Romeinen 1 : 16-17:

“Want ik schaam mij niet voor het Evangelie van Christus, want het is een kracht van God tot zaligheid voor ieder die gelooft, eerst voor de Jood, en ook voor de Griek. Want de gerechtigheid van God wordt daarin geopenbaard uit geloof tot geloof, zoals geschreven is: Maar de rechtvaardige zal uit het geloof leven.”

De rechtvaardige leeft uit geloof. Dat vormde de kern. De woorden ‘gerechtigheid’ en ‘rechtvaardig’ betekenen eigenlijk gewoon dat je ‘recht’ voor God kunt staan. Dat je met Hem in een open en eerlijke relatie leeft. Het zijn daarom verbondswoorden. God wil Zijn tent opslaan onder de mensen, maar dat gaat niet zomaar. De Bijbel beschrijft het verhaal van wat Gód gedaan heeft om dit waar te maken.

De tegen-aanval!

Jezus zei: “Ik ben de Weg, de Waarheid en het Leven, niemand komt tot de Vader dan door...” Maria? Door de priesters? Door genoeg geld te betalen? Door zelfbedachte sacramenten? Nee..., niemand komt tot de Vader dan door Mij (Johannes 14). Dat inzicht sloeg in als een bom. Want op slag werd het totale roomse instituut aan de kant geschoven. Zij verloren het monopolie op de bemiddeling tussen God en mensen. Eeuwenlang hadden ze geclaimd dat het belangrijkste goed onder de zon, de belofte van eeuwig heil, alleen via hen te krijgen was. Maar de reformatoren lieten aan de hand van de Bijbel zien dat het niet nodig is om de goedkeuring van de paus te krijgen. Daarmee werd het Vaticaan - als machtsinstituut - in het hart geraakt. Al snel werd duidelijk dat Rome niet geïnteresseerd was in een inhoudelijke reflectie. Hadden de reformatoren misschien een punt? Was het inderdaad tijd voor vernieuwing? Waren ze het spoor van Gods waarheid en liefde kwijtgeraakt? Niks van dat alles. Het was de macht die werd aangetast. Daar ging het om. En dat moest zo snel mogelijk hersteld worden!

Maar het terugdraaien van de impact van de reformatie bleek toch niet zo eenvoudig te zijn. Bruce Springsteen zingt in de hit Dancing in the dark: ‘...can’t start a fire without a spark’. Die vonk was er en het vuurtje ging als een razende. Vele mensen, miljoenen mensen herkenden zich in de analyse van de reformatoren. Zelfs hele landen namen afstand van het corrupte instituut en begonnen hun eigen weg te bewandelen. Dat riep een heftige, sinistere reactie op. Want de macht moest worden hersteld. Ten koste van alles. Er moest een leger opgetuigd worden om dit voor elkaar te krijgen. Je leest en hoort meer over deze huiveringwekkende ontwikkelingen onder: Dit zijn de special forces van Rome.